Antwerpen groeide tijdens die ‘gloriejaren’ van 40.000 naar 100.000 inwoners. Daar waren veel Duitsers, Italianen, Engelsen en Portugezen bij. De kosmopolitische haven- en handelsstad werd een productiecentrum van luxegoederen zoals schilderijen, prenten, sieraden, muziekinstrumenten en wandtapijten. En boeken! Michael Pye schrijft erover in zijn nieuwe bestseller Antwerpen, de gloriejaren.
Bijbelvertalingen
In de zestiende eeuw stond Europa op zijn kop door de reformatie. Protestantse stromingen scheidden zich af van de katholieke kerk. De meningsverschillen liepen hoog op en liepen uit op bloedige oorlogen. Protestantse geleerden vonden dat iedereen de Bijbel moest kunnen lezen in zijn eigen taal – niet in het Latijn van de priesters – en brachten nieuwe Bijbelvertalingen uit. De katholieke kerk had bezwaren. Niet alleen omdat zelf lezende, kritische gelovigen het gezag van de kerk bedreigden, maar ook om inhoudelijke redenen. In de Latijnse Bijbel stond bijvoorbeeld ‘doe penitentie’; de protestanten (die de biecht en de vergeving van zonden niet erkenden) maakten daarvan: ‘heb berouw’. Een ‘priester van de kerk’ werd bij de protestanten een ‘(gekozen) ouderling van de gemeente’. Zo waren er meer voorbeelden. Bijbelvertalingen in de volkstalen waren niet neutraal en werden verboden.
Gods smokkelaars
Eén verhaal in het boek van Michael Pye heeft als titel ‘Gods smokkelaars’. De hoofdpersoon is William Tyndale, die de Bijbel in het Engels vertaalde. Bijrollen zijn er voor twee broers, de Antwerpse boekdrukkers Hans en Christoffel van Ruremund.
In 1525 drukte Hans van Ruremund een complete Bijbel in het Nederlands. Dat leverde hem zijn eerste veroordeling op: hij moest op bedevaart. Zijn broer Christoffel was een vernieuwer op het gebied van tweekleurendruk en bladmuziek, die zich bovendien specialiseerde in boeken voor de Engelse markt. In 1526 drukte hij Tyndales vertaling van het tweede deel van de Bijbel, het Nieuwe Testament. Een deel van de oplage smokkelde hij persoonlijk naar Engeland, waar hij in de gevangenis belandde. De rest van de oplage werd in Antwerpen verbrand. Maar de broers gaven niet op. Hans was inmiddels terug van zijn bedevaart, drukte een nieuwe oplage en voer met 500 exemplaren naar Engeland. Ook hij werd gevangengezet. Niet voor lang, want daarna herhaalde zich het hele verhaal nog een keer en in 1530 drukte Hans zelfs een vierde oplage. Nadat Christoffel in 1531 in Engeland overleden was, zette zijn weduwe Lyne het bedrijf voort. In 1534 en 1535 rolden herziene edities van Tyndales Nieuwe Testament bij haar van de pers. Ook Lyne was trouwens een innovatief ondernemer, want ze gaf vanaf 1542 de eerste Nederlandstalige krant uit, de Tijdinghen.
Uit Roermond?
Kwamen Hans en Christoffel uit Roermond? Met de voornaam Christoffel zou je dat wel denken. Toch is dat waarschijnlijk niet zo. Christoffel noemde zich ook wel Christophorus Endoviensis, Christoffel van Eindhoven. In die stad was hij in 1506 getrouwd. Misschien kwamen de broers uit een Eindhovense familie met Roermondse roots. En er leidt ook een spoortje naar Deventer. De belangrijkste drukker in die stad, Richard Pafraet, had een familie Van Romunde als buren. Pafraet drukte in een speciaal lettertype, dat later in Antwerpen ook door Christoffel werd gebruikt. De broers moeten, vóór ze in 1522 en 1524 in Antwerpen hun drukkerijen openden, ergens het vak geleerd hebben. Roermond en Eindhoven hadden in die tijd nog geen drukkerijen. Deventer wel en komt dus in aanmerking als mogelijke leerschool. Maar zekerheid over de herkomst en opleiding van Hans en Christoffel van Ruremund hebben we niet.
Grote afbeelding: Misboek voor het bisdom Salisbury (GB) in twee kleuren met bladmuziek (1528) - een typisch product van Christoffel van Ruremund.