Door John Vaessen
Na eerder rondgetrokken te zijn door West-Europa vestigden Sinti zich vanaf ongeveer 1850 in Nederland. Na de Tweede Wereldoorlog werd er nog nauwelijks gereisd en verbleven ze voornamelijk in woonwagenkampen in Noord-Brabant en Limburg. Sinti-families in Nederland zijn onder meer Rosenberg, Mirando (Weiss), Wagner en Reinhardt. In Roermond zijn voornamelijk de families Franz, Bamberger, Weiss en Steinbach bekend.
Sinds 1982 strijkt de Sinti-gemeenschap uit Nederland en omringende landen jaarlijks neer in Roermond om Maria te vereren. Zij bezoeken het beeld van Onze Lieve Vrouw in ’t Zand, laten hun woonwagens zegenen en nemen water mee uit de gewijde bron in de processiegang van de kapel. In 2017 werd tijdens de negentiende bedevaart aldaar een tegeltableau onthuld dat herinnert aan de eerste bedevaart naar Kapel in ’t Zand die altijd traditioneel wordt afgesloten met een eucharistieviering in de open lucht in het nabijgelegen Kruiswegpark. Gelokt door vioolklanken van musicerende Sinti vinden ook vele belangstellenden uit Roermond en omgeving de weg naar deze voor Sinti belangrijke gebeurtenis. Jarenlang vond de bedevaart plaats onder de bezielende leiding van de in 2011 op 83-jarige leeftijd overleden charismatische voorman Hannes Weiss. Zijn dochter Lalla Weiss (1961) wordt beschouwd als woordvoerder van de Nederlandse Sinti- en Roma-gemeenschap.
Dat de Roma en Sinti in de Tweede Wereldoorlog, evenals de Joden, vervolgd en uitgemoord werden (ook wel de vergeten Holocaust genoemd), is lange tijd niet als zodanig erkend. Pas in het jaar 2000 werd hen door de regering ter compensatie een bedrag van 30 miljoen gulden toegewezen. Bekend in dit verband is de opmerkelijke foto van het Sinti-meisje Anna Maria (‘Settela’) Steinbach (1934-1944), met witte hoofddoek gefotografeerd in de deuropening van een veewagon op transport van Westerbork naar het vernietigingskamp Auschwitz. De ouders van Settela waren Moeselman Steinbach (1902-1946), handelaar en muzikant, en Toetela Steinbach (1902-1944).
Op het Oude Kerkhof in Roermond werd in 1922 de tien maanden oude Ignatius Steinbach begraven. Hij werd geboren in Echt en overleed in Kerkrade. Zijn ouders, die een zwervend bestaan leidden, waren de muzikant Ludwig Steinbach en Rosina Weiss. Deze Ludwig was een oom van genoemde Moeselman Steinbach, de vader van Settela. Het grafje van Ignatius Steinbach heeft echter geen uiterlijke kenmerken meer.
Meer tot de verbeelding echter spreekt het graf van een andere Sinto, Jozef Bamberger. Hij werd op 1 maart 1853 te Ausbach (D) geboren en overleed op 13 april 1930 te Maasniel. Zijn echtgenote was Anna Steinbach, geboren op 15 augustus 1852 te Oranienburg (D) en is elders begraven. Het graf van Jozef Bamberger, voorzien van een knielende engel met gevouwen handen, is nog in goede staat aanwezig. Op zijn graf zijn enkele stenen egeltjes geplaatst, die in Sinti-kringen een bijzondere betekenis hebben. Voor hen is de egel het symbool van leven in vrijheid. Tegenstrijdig daaraan echter gaven ze er vroeger ook de voorkeur aan egels op te eten. Vooral in het najaar, nadat ze zich vet gegeten hebben voor hun winterslaap, slachtten de mannen de egels en werden ze, na verwijdering van de ingewanden, in zout water gekookt en met knoflook verorberd. Een zus van Jozef Bamberger, Anna Maria Bamberger, werd in 1929 eveneens begraven op het Oude Kerkhof. Bamberger was mandenmaker van beroep en woonachtig in woonwagen nummer 156 op het Gebroek in Maasniel.
Een opvallende verschijning in het straatbeeld van Roermond in de vorige eeuw was ‘Mutter Steinbach’, steevast voorzien van een schort waaronder ze resten van levensmiddelen bewaarde die winkeliers haar hadden toebedeeld. Oudere Roermondenaren zullen haar ongetwijfeld nog in herinnering hebben. Bekend is dat zij, omdat ze niet lezen of schrijven kon, door Frans Slenders (1892-1972) van de gelijknamige boek- en papierhandel aan de Kloosterwandstraat, voor haar bestemde brieven liet voorlezen of, indien noodzakelijk, liet schrijven. In april 2020 zou in Kapel in ’t Zand onder de titel ‘Nooit bevrijd!’ een tentoonstelling over Sinti in Roermond en Limburg, samengesteld door historicus Jac Lemmens, plaatsvinden. Helaas kon deze expositie in verband met corona geen doorgang vinden, maar ze zal worden verplaatst naar een later tijdstip.
M.m.v. Jac Lemmens, gemeentearchivaris
Foto’s 'Mutter' Steinbach: GAR, foto graf Jozef Bamberger: John Vaessen